Steden in de overgang

Met de energiecrisis en de mondiale klimaatverandering als harde feiten, moeten steden (weer) op zoek naar hun eigen kracht.

Door Marta Resink

Soms zijn de wandelgangen van conferenties nog interessanter dan de inhoudelijke workshops. Zo werd ik tijdens de Dag van Alternatieven in Utrecht aangeschoten door Peter Polder: ,,Heb je straks even tijd, ik wil je iets vertellen wat jullie bij Omslag waarschijnlijk ook wel zal aanspreken''. Aanleiding van Peters enthousiasme bleek het 'Transition Handbook', waarin de Britse permacultuurdocent en biologisch bouwer Rob Hopkins een aanpak presenteert voor een heel nieuwe manier van leven in steden: minder afhankelijk van olie en vertrouwend op de (veer)kracht van de bevolking.

Peter: ,,Dit is een boek over Peak Oil en de klimaatcrisis waar ik echt enthousiast over word, vooral omdat het over oplossingen gaat, en laat zien hoe je die zelf organiseert. De Transitie initiatieven hebben een ambitieus doel: je eigen stad of dorp voorbereiden op de combinatie van een permanente oliecrisis (Peak Oil), de klimaatcrisis, en de noodzaak om te schakelen naar een economie die onafhankelijk is van fossiele brandstoffen''. Naast zijn activiteiten binnen GroenFront, is Peter Polder de laatste jaren vooral actief binnen Peak Oil Nederland. Hij weet dus goed waarover hij praat als hij zegt: ,,Wie zich verdiept in de klimaatcrisis en Peak Oil kan al snel depressief worden. Deze maatschappij heeft zich behoorlijk in de problemen gewerkt en de effecten die dat gaat hebben zijn overweldigend. Er zijn dan ook legio films en boeken over hoe erg het allemaal wordt. Vaak eindigen die met een kort en erg ongeloofwaardig verhaaltje over spaarlampen en hybride auto's. Iedereen voelt op zijn klompen aan dat die de wereld niet gaan redden. Boeken die echt serieus op oplossingen ingaan zijn een stuk zeldzamer. Vaak zijn dat nogal technologische plannen om met allerlei technische snufjes of dwingende wetten de wereld te gaan redden, maar dat werkt in de echte wereld nooit. Simpelweg omdat ze geen enkele rekening houden met hoe politiek werkt, met allerlei belangengroepen en andere machtsblokken die zich verzetten tegen verandering, met de culturele weerzin tegen de noodzakelijke gedragsverandering en met het feit dat het ombouwen van onze energie-infrastructuur, onze huizen en onze auto's naar niet-fossiele brandstoffen een enorme investering vraagt in geld, tijd en energie. Rob Hopkins heeft een heel andere benadering''.

Bij thuiskomst bestelde ik het Transition Handbook direct ( www.greenbooks.co.uk - Het boek is inmiddels ook bij Omslag te bestellen). Mijn enthousiasme werd flink aangewakkerd toen ik eenmaal begon te lezen in het 240 pagina's tellende boek, dat in het Engels is geschreven. Het valt reuze mee om de inhoud goed te begrijpen, mede door de vele aansprekende foto's. De oprichter van de inmiddels al wereldwijd vertakte Transition-beweging is de Brit Rob Hopkins (38). Nadat hij in 2004 de film 'The End of Suburbia' had gezien, ging er bij hem een knop om. Het drong tot hem door dat Peak Oil het leven van iedereen drastisch zou gaan veranderen. Vanuit zijn praktische achtergrond als zoeker naar oplossingen voor milieuproblemen (permacultuur) begon hij Peak Oil te benaderen als een uitdaging. Hij kwam tot het inzicht dat de veranderingen onvermijdelijk alleen tot stand zullen kunnen komen via kleinschaligheid en regionale zelfvoorziening.

Hij ontwikkelde een aanpak om steden uit hun olie-afhankelijkheid los te maken en om te vormen naar veerkrachtige lokale gemeenschappen met een veel lagere energiebehoefte. Niet zozeer door van bovenaf opgelegd beleid, maar door de bevolking heel direct bij het proces van omschakeling te betrekken. Het is immers h£n directe leefomgeving. ,,Als je de zaken goed uitlegt zal iedereen begrijpen dat er iets moet veranderen en dat er ook van alles k n veranderen. Zo kan er een klimaat groeien waarin mensen zelf met van alles aan de slag gaan, vertrouwend op hun eigen inzichten, wijsheid, creativiteit en ervaringen''. Hopkins ziet talloze mogelijkheden en redenen waarom steden en dorpen zich zouden willen ontwikkelen tot vitale lokale gemeenschappen die hun eigen voedsel verbouwen, hun eigen energie opwekken, zelf hun huizen bouwen van materialen uit de omgeving, en die worden aangemoedigd om lokaal geld te ontwikkelen, dat (dus) langer in de eigen regio blijft en zo de lokale economie versterkt.

De doen-denker ging aan de slag in zijn eigen woonplaats Totnes, een plaatsje met achtduizend inwoners in Zuid-Engeland. Daar ontstond het eerste proefproject onder de naam Transition Town Totnes. Dat was in september 2006. Het concept sloeg direct aan. De bevolking ging er enthousiast mee aan de slag en dat viel op. Alleen al in Groot-Brittannië zijn er nu - pas twee jaar later - al zeker vijftig steden actief met de Transition-aanpak. Niet alleen in kleine gemeenten, ook grote steden als Bristol en de Londense wijk Brixton doen mee. Ook in Nieuw Zeeland, Australië en de Verenigde Staten ontstaan steeds meer initiatieven. Het Transition Handboek speelt daarin een inspirerende rol. Hopkins doet daarin uitgebreid verslag van de ontwikkelingen - en de lessen die hij daaruit trok. Dat Totnes daarin een prominente rol speelt, spreekt voor zich.

Hoofd, hart en handen

Hopkins bouwt zijn aanpak op rond de thema's Hoofd, Hart en Handen. In 'Hoofd' gaat hij vooral in op de feiten met betrekking tot Peak Oil en klimaatverandering, waarover we al vaker in ZOZ hebben geschreven.

In 'Hart' benadrukt Hopkins dat het cruciaal is om van een positieve visie uit te gaan. Dat vereist inzicht in de psychologische processen van verandering. Hopkins doet dat aan de hand van een interview met verslavingsdeskundige dr. Christ Johnstone, auteur van het boek 'Find Your Power' en een ervaren gebruiker van het bij psychologen (en reclamemakers) populaire Stages of Change-model. Johnstone benoemt zes stappen om tot verandering van (je) gedrag te komen: 1. besef dat je een probleem hebt en dat je daar iets aan moet doen. 2. denk na over verandering. 3. bereid je op die verandering voor. 4. ga over tot actie. 5. probeer je verandering vast te houden. 6. besef dat je soms kunt terugvallen en weer opnieuw moet beginnen. Hopkins zag hierin ook een perfecte methode om de maatschappelijke verslaving aan olie mee te lijf te gaan.

De Stages of Change-strategie maakte hem ook duidelijk dat er cruciale verschillen zijn tussen de aanpak van de conventionele milieubeweging en zijn Transitie-model. Hij somt een lange lijst verschillen op: de eerste richt zich op individueel gedrag, de tweede op groepsgedrag. De milieubeweging richt zich op één thema, het transitiemodel gaat uit van een holistische benadering. De eerste speelt in op angst en schuld, de tweede op hoop en optimisme. En zo benoemt hij veel meer verschillen, zoals: ,,Zie je de man in de straat als probleem of als oplossing''.

Vertrouwen op eigen (veer)kracht

De grootste kracht voor het 'hart' is het ontwikkelen van een sterke positieve visie en het vertrouwen dat dingen zullen gaan lukken. Ook fantasie en het lef om idealen te koesteren zijn sterke stimulerende krachten. En: ga ermee aan de slag in plaats van te gaan zitten somberen. Doen- denken dus! Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een gevisualiseerde terugblik op het geslaagde transitie-proces vanuit het jaar 2030. Tussendoor geeft Hopkins allerlei tips uit de praktijk ('tools') om het creatieve proces te stimuleren: houd interactieve Peak Oil-presentaties in plaats van (alleen) een powerpoint, maak spellen om je visie duidelijk te maken, verzin imaginaire 'Post-peak' excursies (fantasiereizen) en vertel wat je zoal tegenkomt. Uit het Kinsdale-initiatief trok Hopkins belangrijke lessen: vermijd om te praten in 'wij' en 'zij' en creëer een gevoel dat er iets aan het gebeuren is.

Aan de slag!

Het derde hoofdstuk 'Handen' is uiteraard het meest praktisch. Hier komt de theorie tot leven aan de hand van tal van actuele voorbeelden. Ook komen hier de principes van permacultuur in beeld. Nadat hij eerst de zeven meest voorkomende 'maren' weerlegt, presenteert Hopkins een succesvol beproefd 'twaalf stappenplan' voor het opzetten van een eigen Transitie-initiatief. Het begint met het vormen van een stuurgroep (om het initiatief door de startfase heen te helpen). Dan volgt de fase van bewustmaking en het motiveren van mensen om mee te doen in subgroepen. ,,Bekijk samen een film over de effecten van zowel Peak Oil als klimaatverandering, nodig inspirerende sprekers uit, probeer eigen artikelen geplaatst te krijgen in de lokale media, benader scholen en andere kanalen om de bevolking te betrekken bij het nadenken over de oplossingen. Leg fundamenten voor een stevig netwerk. Benader bestaande groepen en activisten en leg hen uit dat zij een vitale rol kunnen spelen''.

Als er genoeg gemotiveerde mensen zijn - en dat gebeurt soms al na een half jaar, kunnen er werkgroepen rond specifieke thema's worden ingesteld die eigen voorstellen ontwikkelen om gemeenschappelijk veerkracht op te bouwen en de CO2-voetafdruk te verkleinen. Idealiter zijn er werkgroepen rond alle thema's waarin een gemeenschap op eigen kracht wil kunnen voorzien, zoals voedsel, afvalverwerking, energie, educatie, jeugd, economie, vervoer, water en lokaal bestuur.

Hopkins benadrukt - en de vele voorbeelden in zijn boek maken dat ook duidelijk - dat het niet alleen belangrijk is om openbare bijeenkomsten te houden waar iedereen bij kan zijn, maar ook om visuele en praktische bijeenkomsten te organiseren, zodat iedereen betrokken blijft, zich er iets bij kan voorstellen en er zelf aan wil meedoen. In de praktijk blijkt vooral de 'Grote Herscholing' breed aan te slaan. Daarbij gaat het om het aanbieden van allerlei praktische cursussen en trainingen op het gebied van repareren, koken, fietsonderhoud, bouwen met natuurlijke materialen, zolderisolatie, schilderen, kruiden telen, tuinieren, efficiënt energiegebruik in huis, zuurdesem maken, voedsel verbouwen en nog veel meer praktische dingen die je zelf kunt doen.

Natuurlijk is voor het welslagen van een breed basisinitiatief ook de medewerking van de lokale overheid nodig. Hopkins doet daar niet al te moeilijk over: ,,Werk aan een positieve en productieve verhouding met het lokale bestuur. Ga niet te snel uit van alleen maar tegenwerking. Gemeenten moeten ook maatregelen nemen om om te gaan met minder olie en tegen een verdere klimaatverandering. Misschien passen jouw Transitie- plannen wel heel goed binnen het nieuwe beleid.''

Ouderen hebben een heel belangrijke functie in de veranderingsinitiatieven. Zij hebben al eerder een oliecrisis meegemaakt en ze weten nog heel goed hoe het leven eruit zag zonder olie-in-overvloed. Bovendien beschikken zij vaak over allerlei kennis en vaardigheden die ze aan jongere generaties kunnen overdragen. Vaak willen ze dat ook graag.

Transition Towns in Nederland?

Met zoveel enthousiasme en een lijst van wereldwijde initiatieven die met de dag langer wordt, dringt zich de vraag op: kan dat ook in Nederland? Medio september is daarover, mede op initiatief van Peter Polder, een eerste brainstormbijeenkomst waar Omslag vertegenwoordigd zal zijn. In de volgende ZOZ zullen we daar verslag van uitbrengen. Bij voldoende animo zou vanuit de bijeenkomst een initiatief kunnen komen voor een landelijke informatiedag. En natuurlijk zou het leuk zijn om Rob Hopkins eens naar Nederland uit te nodigen. Intussen zijn we erg benieuwd naar de eerste reacties van lezers van ZOZ.

Web www.transitionculture.org en www.transitiontowns.org.

Op YouTube staan verschillende interviews met Rob Hopkins (zoek 'Transition Towns'). Meer over Peak OIl op www.peakoil.nl.

(Uit ZOZ - 87 - september/oktober 2008)

Nieuws n.a.v. dit artikel

- In het najaar van 2008 werd Transition Towns Nederland opgericht: www.transitiontowns.nl Ook Omslag is actief binnen de landelijke initiatiefgroep.

- Medio 2009 zijn er In minstens vijftig grote en kleine plaatsen in Nederland lokale initiatiefgroepen en/of contactpersonen. Bekijk het overzicht - Overzicht van lokale activiteiten >>>

- In mei 2009 verscheen de integrale Nederlandse vertaling van het Het Transition Handbook. Dit is bij Omslag te bestellen voor € 17,50 + € 1,- portokosten.

- Ook het Engelstalige Handbook is te bestellen bij Omslag, voor € 19,- plus € 1,- verzendkosten.

- De Nederlandstalige Basishandleiding Transitie-initiatieven is ook bij Omslag te bestellen. € 5,- plus € 1,- portokosten.

- In 2008 en 2009 organiseerde Omslag in Eindhoven verschillende drukbezochte Aanloopdagen over Transition Towns in Nederland, voor belangstellenden uit het hele land. Lees hier de verslagen >>>

- Vanaf mei 2009 organiseert Transition Towns Nederland landelijke informatiedagen op locaties verspreid over het land. Raadpleeg de website voor data en plaatsen >>>

- In het voorjaar van 2009 starten de eerste Transition Trainingen in Nederland.