Omslag - Aanloopdag 'Permacultuur in je moestuin' januari 2015

Permaculturisten Maranke Spoor en Lucas Brouns vertaalden het boek 'Vegetable Gardener's Guide' naar het Nederlands en bewerkten dit zeer praktische boek naar de Nederlandse situatie. Ze werkten vele maanden aan 'Permacultuur in je moestuin', en tijdens een overvolle Aanloopdag bij Omslag, op 17 januari 2015 presenteerden ze het boek en gingen ze in op de inhoud. De nadruk lag daarbij vooral op de ontwerpprincipes van permacultuur. De ruim vijftig deelnemers beleefden een inspirerende dag, vooral omdat veel voorbeelden kwamen vanuit eigen praktijkervaringen van de sprekers.
Hierbij een impressie van deze leerzame dag.

Bij uitgeverij Jan van Arkel verscheen eind 2014 het praktische boek 'Permacultuur in je moestuin', vertaald en bewerkt door Lucas Brouns en Maranke Spoor. Tijdens de Aanloopdag bij Omslag op 17 januari 2015 verzorgden de beide permacultuurdeskundigen een presentatie over dit thema, met aansluitend een uitwisseling met de deelnemers aan deze dag.

Ruim zestig mensen vanuit het hele land hadden zich ingeschreven voor deze Aanloopdag. We moesten een aanmeldstop instellen, omdat de ruimte anders te klein zou zijn. Vanwege deze grote belangstelling zal een dag met ongeveer dezelfde inhoud later in 2015 nogmaals worden aangeboden. Deze Aanloopdag werd inhoudelijk begeleid door Marta Resink en Dick Verheul. Frank de Greef en Sylvia van Rooij zorgden voor de onmisbare praktische ondersteuning.

Brede belangstelling vanuit het hele land
Al ruim voor 12:00 uur arriveerden de eerste deelnemers; zij konden aanschuiven aan de gereedstaande lunch (mét zelfgemaakte humus en ei-linzenpaté), en al spoedig ontsponnen zich levendige gesprekken. Voor sommigen was het een weerzien met oude bekenden. Voor degenen die voor de eerste keer bij Omslag waren verzorgde Dick Verheul een korte rondleiding door huis en tuin, waarbij het vertelde over doel, aanpak en activiteiten van Omslag, die dit jaar 21 jaar bestaat.

Maranke verzorgde haar presentatie aan de hand van een powerpoint, met ondersteuning van Lucas.
Lucas Brouns, van huis uit tekstredacteur, ging de dag na zijn afstuderen werken op een tuinderij. Hij combineert nu ecologie en educatie via onder andere Stichting Permacultuur Onderwijs.
Maranke Spoor werkte voorheen als docent rechtenstudies. Nadat rond 2008 permacultuur op haar pad kwam - in het kielzog van de Transition Towns beweging, is ze zich daarin grondig gaan verdiepen. Ze las zich in, volgde verschillende professionele opleidingen in binnen- en buitenland, en ging met permacultuur aan de slag in haar eigen achtertuin, een volkstuin en samen met anderen in andere tuinen.
Maranke is een veel gevraagd spreekster op het gebied van permacultuur, ze verzorgt workshops en cursussen en dit jaar ook een jaartraining permacultuur op Autarkia in Schaijk (NB). Ze onderhoudt twee websites: www.permacultuuronderwijs.nl en www.marankespoor.nl

Wat is permacultuur?
Natuurlijk startte de inleiding met een uitleg van de term 'permacultuur' en de drie basisprincipes: Zorg voor de Aarde, Zorg voor de Mens, en Eerlijk Delen. Maranke: ,,Het gaat om leren van de natuur. We doen dit door de natuur als model te nemen voor het ontwerpen van onze huizen, tuinen, boerderijen, economieën, bossen, steden en dorpen. Als je bijvoorbeeld kijkt naar een natuurlijk bos, dan is daar een systeem van ecologische principes aan het werk.''
De doelen van permacultuur zijn: ons leven duurzamer en productiever maken, terwijl we de benodigde energie en werk verminderen. En voorzien in menselijke behoeften terwijl we de gezondheid van ecosystemen verbeteren of in stand houden. Als je ermee aan de slag gaat zul je merken dat je als mens ook een positieve invloed kunt hebben op je omgeving. Op die manier zijn mensen geen last, maar een aanwinst voor de natuur. Door deze positieve aanpak is permacultuur ambitieuzer dan het model van de Ecologische Voetafdruk. Waar het Footprint-model is gebaseerd op (beperking van) de individuele milieugebruiksruimte, gaat het bij permacultuur om het delen van de overvloed, ook op sociaal en economisch vlak''.

Twaalf ontwerpprincipes
Vervolgens kwamen vooral de ontwerpprincipes aan bod, omdat die de basis vormen van elk permacultuurproject. Deze principes had Maranke opgedeeld in drie hoofdgroepen, elk onderverdeeld in vier componenten:

1. Observeer & reageer. Leer het landschap lezen, ontdek de patronen van je terrein. Waar komt de wind vandaan? Hoe stroomt het water? Welke plekken zijn schaduwrijk, en welke zonnig?
2. Vang energie en sla haar op. Je krijgt energie cadeau van de zon. Gebruik die om de fossiele brandstoffen te vervangen die klimaatverandering veroorzaken.
3. Zorg voor resultaat (oogst). Ecosystemen produceren een overschot, gemaakt van de energiegift van de zon. In een beheerd ecosysteem kunnen we dat overschot oogsten. Deze oogst kan zeer direct zijn - zoals het plukken van een appel, maar er kunnen ook verschillende stappen tussen zitten: van gras wordt hooi gemaakt, daar eten geiten van die vervolgens mest produceren waar meer planten van kunnen groeien, en ook melk en vlees die door mensen gedronken en gegeten kunnen worden.
4. Accepteer feedback en doe aan zelfregulering. Door te veel te oogsten kun je elk systeem slopen. Als je weinig oogst hebt, zie dat dan als een les. Vind een evenwicht tussen oogsten en het op peil houden van de bodemvruchtbaarheid.

Geen monocultuur maar polycultuur
Enkele praktische vragen en opmerkingen leidden het onderwerp als vanzelf van de ontwerpprincipes naar de polycultuur.

- onder de sociale permacultuur hoort ook: houd rekening met je buren
- eenjarige planten staan vaak aan de rand van een voedselbos, omdat ze veel meer licht nodig hebben
- kippen vervullen een icoonfunctie in de permacultuur, en ze eten slakken-eitjes (preventie) - Indische loopeenden worden wel getraind op het eten van hele slakken
- bessenstruiken houden van zure grond
- diversiteit in een tuin is veel belangrijker dan je wellicht denkt
- polycultuur bevordert de eigen veerkracht van planten; monocultuur zorgt voor eenzijdige uitputting van de bodem, waardoor extra (kunst)-voeding nodig is.
- randen en overgangsgebieden bieden de meeste biodiversiteit en ecosystemen
- kleine en middelgrote tuinen en percelen bieden meer mogelijkheden voor polycultuur.
- grote tuinen kunnen het best worden ontworpen naar de contouren van het landschap
- omdat moestuinen doorgaans kleinere tuinen zijn kun je je uitleven met prachtige vormen. Al hangt het natuurlijk ook af van het doel van je tuin. Complexere vormen zijn vaak tijdrovender, dus als je weinig tijd hebt of als voedselproductie je hoofddoel is, dan kunnen rechte lijnen meer geschikt zijn. Rechte lijnen worden ook vaak toegepast in tuinen waar deelnemers/bezoekers niet zo goed onderscheid kunnen maken tussen verschillende planten(soorten). Rechte lijnen kunnen trouwens ook enigszins golven of zigzaggen.

Een polycultuur bevat net als in een ecosysteem veel vaste planten. Grofweg heeft een gangbare moestuin ca. 90% eenjarigen en 10% vaste planten. In een natuurlijk ecosysteem is dat andersom. Je kunt planten in groepen bij elkaar zetten in zgn. 'plantengildes', waarbij ze elkaar positief beïnvloeden. Maar veel komt neer op: leren van de natuur, goed observeren en de natuurlijke patronen herkennen. Wat voorbeelden: een kers zorgt straks voor oogst, maar er staan ook een fruitstruik (bijv. de 'citroen van het noorden' (Cheanomeles Japonica) en knoflook onder. Ook het bedekt houden van de bodem ('mulchen') is belangrijk.
Naast het gebruik van stro en karton, kun je ook een levende mulchlaag aanbrengen, met bijvoorbeeld klaver, aardbeien, nagelkruid, hondsdraf en vergeet-mij-nietje. Brandnetels maken belangrijke bloemen voor insecten en in het vroege voorjaar zijn de toppen ook voedzaam voor mensen (en zijn tevens mineralenverzamelaar).
In een polycultuur draait het om functionele rollen: stikstof binden, een mulchlaag vormen, voedingsstoffen vangen (diepe wortels, zoals bijv. smeerwortel) en insecten aantrekken (= minder plagen!). Roofinsecten (bijv. sluipwesp) eten plaaginsecten. Een permacultuurtuin wordt nooit 'winterklaar ' gemaakt. Het is goed dat er veel roofinsecten blijven, want die bouwen moeilijk een nieuwe populatie op. Zaai eventueel een groenbemester (winterrogge, lupine, faecelia.

Permacultuur in je moestuin en herstellende landouw

Pauze
Na zoveel informatie was het tijd voor een pauze. In de werkruimte van Omslag stond verse koffie, thee en vruchtensap klaar. Er ontstond een zeer levendige uitwisseling, de boeken rond Permacultuur in de Omslag-bibliotheek werden goed geraadpleegd, terwijl anderen een kijkje namen in de Omslag-tuin. Het boek Permacultuur in je moestuin kon worden aangeschaft, maar er waren te weinig exemplaren voor iedereen. Daarom was er een intekenlijst.

Vragen en uitwisseling
Na de pauze was er ruimte om in te gaan op de vragen van aanwezigen. Die waren heel divers. Hieronder een greep uit de discussie:

- ook binnen permacultuur kan een ruime wisselteelt worden toegepast (1:7), ofschoon deze methode eigenlijk voortkomt uit de monocultuur, die eenzijdige uitputting van de bodem veroorzaakt. Wisselteelt binnen permacultuur wordt het meest toegepast bij grootschalige teelten, of - om praktische redenen - bij educatieve tuinen.
- voorbeelden van meerjarige gewassen: appel, kastanje, eeuwige moes, dwergkwee ('citroen van het noorden'). Het boek 'Herstellende landbouw' biedt heel veel voorbeelden van meerjarige gewassen, vaak in combinatie met veeteelt. Bij een dergelijke gemengde aanpak komt alles samen binnen één ecosysteem.
- zorg voor een goede mix van een- en meerjarige gewassen, exoten en inheemse planten. De natuur discrimineert niet en maakt geen onderscheid tussen planten. Er bestaan geen kant-en-klare mengsels; iedere bodem is immers anders.
- houdt de bodem zoveel mogelijk bedekt om uitdroging en uitspoeling te voorkomen. Op een kale bodem verschijnen al snel de pioniers (en dat kunnen ook exoten zijn).
- de teelt van eenjarige gewassen vergt veel meer tijd dan meerjarige. Eenjarigen hebben ook meer zon nodig en vragen meer voedingstoffen (compost!).
- slakken vormen in ons klimaat de grootste rovers. Ze schuilen onder meerjarige planten en eten de eenjarigen.
- financiering van een permacultuurproject is niet eenvoudig. Verwacht niet teveel van reguliere banken. Sommige projecten werken via crowdfunding, andere hebben een vorm van neveninkomsten (bijv. houtverkoop). Een bedrijf kan zich (om)vormen tot een CSA-project (Community Supported Agriculture), waarbij een groep klanten de tuinder(s) voorfinanciert. Ook wordt een tuinderijj soms ondergebracht in een collectief of coöperatie, zodat kruisbestuiving met andere bedrijvigheden kan ontstaan.
- in een kleine (buurt)moestuin kun je ook heel goed 'stapelen' in ruimte en tijd: teelten die elkaar opvolgen, verticaal tuinieren en slimme combinaties (bijv. een druif in een appelboom laten groeien, of een kiwi in een kersenboom).
- Wat te doen aan een keiharde leem- /kleibodem? Antwoord: Organische stofgehalte van de bodem verhogen door het toevoegen van veel levend organisch materiaal (ook compost).
- ook in bakken en op een betonnen ondergrond kunnen gewassen groeien. Kies voor soorten die niet diep wortelen. In bakken van minimaal 60 cm diep kunnen ook prima bomen groeien.

Om kwart over vijf waren alle dringende vragen beantwoord en besloten we het plenaire deel. Als dank voor hun bijdrage aan deze dag ontvingen Maranke en Lucas een gesigneerd exemplaar van de scriptie 'Permacultuur in Friesland', van Anastasia Limareva. Deze scriptie is ook integraal te downloaden. Klik hier voor pdf-bestand.
Ook ontvingen ze een exemplaar van het boek 'De mythe van de Groene Economie' - omdat een economie van eerlijk delen ook onderdeel uitmaakt van het brede gedachtegoed van Permacultuur.

Van Maranke en Lucas kreeg Omslag ook een cadeautje: een rol zelfgemaakt 'fruitleer': een stevig opgerolde plak gedroogd fruit, noten en zaden, op bakpapier gedroogd in een zonnedroogoven. Vrijwel niemand van de aanwezigen had dit ooit gezien en natuurlijk werd er meteen volop geproefd van deze bijzondere en smakelijke verrassing.

Samen koken, samen eten
Gewoontegetrouw blijven er na afloop van een Aanloopdag altijd mensen mee-eten. En bij Omslag betekend mee-eten ook: samen koken. Negen mensen maakten van deze gelegenheid gebruik en bereidden in de Omslag-keuken binnen een uur een heerlijke biologisch-vegetarische maaltijd, bestaande uit rijst, groenteprut, pindasaus, verse salade met groenten en fruit, en een toetje met yoghurt, vers fruit, muesli en - desgewenst - aardbeienjam. We lieten het ons goed smaken. Na de afwas volgde nog een afsluitend rondje koffie, thee en Fair Trade chocolade. Rond 21:30 uur keerde de rust weer in de Omslag-werkplaats. Wat een geweldige dag!!

Relevante adressen en websites
Tijdens deze Aanloopdag werd verwezen naar allerlei boeken, films, organisaties en websites. Hieronder een kort overzicht:

- Maranke Spoor en Stichting Permacultuur Onderwijs: www.marankespoor.nl en www.permacultuuronderwijs.nl
- Leerschool Permacultuur Friesland: http://www.leerschoolpermacultuur.nl
- Permacultuur Nederland: permacultuurnederland.org/
- Onvolledig overzicht van Permacultuurprojecten in Nederland: www.omslag.nl
- Het Eibernest in Liessel
- Autarkia in Schaik
- Permacultuur in België: Yggdrasil in Vissenaken, Vlaams-Brabant: didactisch-ecologisch centrum met cursussen, rondleidingen en een tijdschrift rond permacultuur
- Club Groen is het permacultuur-fonds van uitgeverij Jan van Arkel. Ook op deze website veel nieuws over boeken, evenementen etc.
- Het Permacultuurcentrum Den Haag heeft ook een webwinkel met publicaties rond permacultuur. Ook in Den Haag: Eetbaar Park met workshops, cursussen en educatieve tuinen
- Het Permaculture Magazine heeft een wereldwijde verspreiding, vooral binnen Europa. Het is een inspirerend, full-colour tijdschrift met vooral nieuws vanuit de praktijk

'Permacultuur in je moestuin' wordt uitgegeven door Uitgeverij Jan van Arkel in Utrecht. Wie een exemplaar van 'Permacultuur in je moestuin' wil bestellen, kan dat rechtstreeks bij de vertalers doen. Klik hier.

Wie lid is van het Social Trade-circuit van STRO, kan het boek ook met 'ander' geld ('credits') betalen. Stichting Permacultuur Onderwijs is aangesloten bij het Social Trade-circuit >>>

TIP: Tijdens de Aanloopdag bij Omslag op 25 oktober 2014 verzorgde Jaap Vink van STRO een presentatie over het ander geld-circuit van STRO en over het doorgeefboek 'Een @nder soort geld'. Ook van deze dag komt binnenkort een uitgebreid verslag. Meer over Een ander soort geld >>>

Ook Omslag is aangesloten bij het Social Trade-circuit. Enkele deelnemers maakten hun donatie voor deze Aanloopdag over via credits. Waarvoor dank!

Vervolg op deze Aanloopdag
Meer meer wil weten over permacultuur en/of wil deelnemen aan een workshop, cursus of (jaar)training, heeft volop keuze. Maranke Spoor heeft een eigen aanbod (zie hier), maar ook elders in het land is van alles te doen.
Kijk voor een (onvolledig) overzicht van activiteiten in de Aktie Agenda >>>

Ook veel Transition Towns zijn actief met vormen van permacultuur. Overzicht van lokale groepen: transitiontowns.nl/waar

In het weekend van 3 t/m 5 juli is bij Kasteel Nieuwenhoven in Tielt (België) een tweedaags Vlaams-Nederlands Permacultuur-festival. Zie hier >>>

Het jaar 2015 is het Internationale Jaar van de Bodem. Ook in het kader dan dit jaar zullen er veel extra (permacultuur-)activiteiten plaatsvinden. Web: jaarvandebodem.nl

Op Facebook zijn verschillende groepen actief rond allerlei aspecten van permacultuur.

Verslag aanloopdag Permacultuur in je moestuin - op zaterdag 17 januari 2015