Verslag aanloopdag Kleinschaligheid als Alternatief - op zaterdag 5 april 2014

'Theorie en praktijk van kleinschaligheid als alternatief' was het centrale onderwerp tijdens de Aanloopdag op 5 april 2014 bij Omslag. Aan de hand van de praktijk op de Hof van Twello, een nieuwe meente, werd het middaggedeelte ingeleid door Gert Jan Jansen, initiatiefnemer en coördinator van de Hof van Twello. Voor deze zeer informatieve en levendige dag waren ruim dertig mensen vanuit het hele land naar Eindhoven afgereisd. Ze beleefden een inspirerende dag.

Door Marta Resink (Omslag)

Vanaf 12:00 uur schoven de eerste deelnemers aan bij de biologisch-vegetarische lunch die klaarstond, met onder meer humus-met-granaatappeltjes en ei-linzenpate uit de eigen Omslag-keuken. Al snel ontstonden er levendige gesprekken en weerziens tussen oude bekenden. Veel mensen bleken voor de eerste keer bij Omslag te zijn. Rond 13:00 nam Omslag-medewerker Dick Verheul een flink deel van het gezelschap mee voor een korte rondleiding door huis en tuin, waarbij hij vertelde over de werkwijze en activiteiten van Omslag en over onze woon-werksituatie binnen het grote, collectief gebruikte pand ‘het Kloosterhof van Gestel’. Ook kwamen de recente activiteiten aan bod, zoals die beschreven staan op de pagina Omslag in tekst en beeld 2013.

Om 14:00 startte het middagprogramma in een ander deel van het gebouw. Uit het korte kennismakingsrondje bleek een brede belangstelling voor het thema; er waren mensen die zelf bedrijfsmatig bezig zijn rond verschillende aspecten van kleinschaligheid: biologische cateraars, een ecologisch architect, betrokkenen bij verschillende Transition Town initiatieven, een biologische paddenstoelenkweker, diverse hobby-tuinders, permaculturisten, een groepje stadsboeren uit Amsterdam, muzikanten... Iedereen bleek erg nieuwsgierig naar de visie en vooral ook praktijkervaringen van Gert Jan Jansen. Hij kreeg dan ook snel het woord.

Gert-Jan Jansen, zelf van boerenafkomst, is opgeleid in de tropische landbouw aan de Wageningen Universiteit. Na een verblijf in een woon-werkgemeenschap in Nicaragua keerde hij terug naar Nederland, waar hij zich samen met Surinaamse junks ging bezighouden met de teelt van tropische gewassen. Dat leidde tot het opzetten van de tropische plantenkwekerij Xotus in Den Haag, waar hij vijftien jaar heeft gewerkt. Daarna keerde hij terug naar 'huis' in het IJssellandschap, waar hij een boerderij pachtte. GeÏnspireerd door filosoof/schrijver Hans Achterhuis (o.a. Het rijk van de schaarste) begon hij in 2003 met een nieuw bedrijf: de Hof Van Twello - centrum voor regionale economie, nabij Deventer. De Hof van Twello is uitgegroeid tot een praktijkvoorbeeld van een moderne meente, die fungeert als kern voor een nieuwe economie. De kernen van dit project zijn gemeenschapszin en een doel waaraan je samen werkt. ,,De uitdaging is om kleinschaligheid rendabel te maken en het groeimodel te trotseren, en dat is eigenlijk een politiek verhaal'', aldus Jansen. De Hof van Twello biedt o.a. moestuinen, een grote streekwinkel, mini-camping, blotevoetenpad , eigen catering en een aanbod van workshops, lezingen en proeverijen.

De gemeenschappelijke grond in een dorp, de meente ('common grounds'), vormde vroeger een wezenlijk onderdeel van de lokale economie. Het achterliggende verhaal van de 'nieuwe meente' is veel breder. Het veelvuldig toepassen van het meente-concept kan een nieuwe economie creëren. Een belangrijk trefwoord daarin is ‘ontkoppeling’. Jansen daarover: „Wij burgers moeten proberen ons zoveel mogelijk te ontkoppelen van de machten die ons in hun greep hebben, zoals de voedingsmiddelenindustrie, de medicijnenindustrie, de banken, de projectontwikkelaars, de energiebedrijven, de kennisinstellingen en de overheid, met hun vaak manipulatieve boodschappen. Wanneer het idee van de meentes breed zou worden nagevolgd, kan een nieuwe economie groeien, waarin je nog maar de helft van de tijd voor geld werkt. In de overige tijd werken mensen voor en met elkaar - in werkplaatsen, moestuinen en bedrijven, ze verzorgen zieken en ouderen, naaien kleren, geven les en wat niet al. Tijdsdruk valt weg en ook hoge kostprijzen van producten spelen geen rol meer. Er is veel minder geld nodig, als huizen worden gebouwd door een bouwmeente, de energievoorziening in gezamenlijk eigen beheer is, als een onderlinge zorgverzekering alle risico’s dekt en groente en fruit betrokken worden uit de meente-moestuin". Filmpje over de Hof van Twello >>>

Recent beschreef Gert Jan Jansen zijn gedachten en ideeën over een meer kleinschalig georiënteerde economie in het boek 'Kleinschaligheid als Alternatief'. Het vormt de weerslag van tientallen jaren praktijkervaring met vernieuwende economische modellen en gaat in op vragen als: Hoe maak je kleinschaligheid rendabel? Hoe maak je biologisch geteelde groenten betaalbaar? Hoe beheer je gezamenlijk grond? Hoe maak je een landschap renderend? Hoe teel je succesvol met permacultuur? Hoe bouw je samen onafhankelijke kennis op over o.a. gezondheid? Hoe kom je aan een betaalbaar eigen huis? Hoe financier je je onafhankelijke toekomst? De inhoud van dit boek vormde ook de rode draad door deze Aanloopdag.
Jansen lichtte zijn denkbeelden toe aan de hand van een powerpointpresentatie.

Nieuwe meentes in een nieuwe economie

Boeren en tuinders voeden de steden. Maar in de huidige tijd leidt dat - wereldwijd - tot grootschaligheid, uitsluiting (kleine boeren worden van hun geboortegrond verstoten), verschraling van het landschap en monoculturen.
EKO als zodanig is géén alternatief. Het leidt tot kostprijsbeheersing door concentratie en schaalvergroting, veel gebruik van hybrides (genetisch exact, maar geen biodiversiteit) en veel voedselkilometers (ook door verpakkingen)
Streekproductie begint klein en wat volgt is: groei, groei, groei! Deze producten bieden géén garantie voor kwaliteit of duurzaamheid, en 'streekproduct' is een onbeschermd begrip.
Stadslandbouw krijgt overdreven veel media-aandacht en is veelal een moderne vorm van volkstuinieren (sociaal), waardoor je je veel beter kunt aansluiten bij de AVVN. Het zal niet leiden tot nieuwe stadsboeren - we kunnen beter de boeren bij de steden helpen. En: stadslandbouw is hypegevoelig (interesse overheden, subsidies). Michael Pollan noemt stadslandbouw een niche in de kapitalistische markt.
Permacultuur is een ongeloflijk moeilijke teeltwijze; er zijn nog nauwelijks geslaagde projecten in Nederland. Deze methode zou een basis kunnen vormen voor stadslandbouw, het is in ieder geval een prachtige hobby voor moes- en volkstuinders en veel aspecten en technieken uit de permacultuur zijn zeker goed toepasbaar.

Een omslag van binnenuit - op eigen kracht
Jansen: ,,De kernvraag is: willen we écht een alternatief, of blijven we fröbelen in de marge (2%)? Zoeken we de hypes op? En: hebben we altijd subsidie nodig?''. Volgens Jansen is het beter om een omslag van binnenuit te maken - dát biedt volgens hem een echt alternatief: ,,Als je de samenleving wilt veranderen, zul je aan de basis moeten beginnen. Als je niets fundamenteel wilt veranderen, zal er niets veranderen. Dat betekent dus: op eigen kracht, en niet binnen een subsidieconcept. We moeten leren om op eigen kracht dingen te doen, zelf! Kleinschaligheid is de sleutel. maar brengt ook problemen met 'het systeem'. Het Nederlandse (en ook Europese) landbouwbeleid is gericht op een duurzaam productiesysteem en op export''. Hij waarschuwt: ,,Blijf uit de klauwen van instanties, want je trapt in een valkuil! De hamvraag is: kan kleinschaligheid renderen, met andere woorden: kun je de kostprijs in eigen hand houden? Deze hamvraag kon binnen de EKO-landbouw niet beantwoord worden; een hoge prijs is geen perspectief voor de massa.. Dus: produceren voor de lokale markt. Dat betekent kortere ketens en minder kosten voor logistiek en PR. De locatie is belangrijk. Voor elk rendabel bedrijf gelden de vijf 'P's: Prijs, Product, Plaats, Persoon en Plezier.''

De Hof van Twello
De Hof van Twello (HvT) werkt niet via een groothandel; wat enorm scheelt in de kosten. Het bedrijf heeft een onderscheidend vermogen en creëert meerwaarden binnen het systeem. HvT onderscheidt zich op gezond en goed voedsel zonder onnatuurlijke toevoegingen, en produceert volgens de EKO-richtlijnen (beddencultuur, najaars- en oppervlaktecompostering). Er zijn renderende landschapselementen (fruit- en notenbomen, bessenstruiken) en er wordt kleinschalig techniek ingezet - dat is weliswaar kostenbesparend, maar mag ook weer niet te duur worden.
Jansen: ,,Het boek 'Het Rijk der Schaarste' van Achterhuis kwam omstreeks 1998 uit en inspireerde mij tot het opzetten van een 'nieuwe meente' (commons) naar een systeem uit de dertiende eeuw dat vooral werd toegepast op zandgronden in Oost-Nederland. Tot de industrialisatie opkwam. Vanaf toen kwam er meer egoïsme (boek: 'The tragedy of the Commons' van Garrett Hardin). Tot die tijd hadden de gemeenschappelijke meentes altijd gefungeerd als een soort buffer tegen armoede. Het concept van de 'nieuwe meente' is op dezelfde uitgangspunten gebaseerd, op de HvT inmiddels met een serie strakke afspraken.

Het Meente Moestuin Project
Gert Jan: ,,In eerste instantie was het plan om samen te werken met verschillende organisaties, maar die bleken niet dezelfde hartstocht te hebben als ik. Het bleef teveel mijn belang. Er kwamen wel veel mensen, maar er was geen gezamenlijke verantwoordelijkheid. Door cursisten van de eerste permacultuuropleiding werd bijvoorbeeld een grote permacultuurtuin aangelegd, maar toen de cursus was afgelopen keek vrijwel niemand meer naar die tuin om. De boel verwilderde en werd een anti-reclame voor permacultuur. Ook waren er mensen die alleen voor zichzelf een tuintje bijhielden. Vijf jaar geleden ben ik daarmee gestopt en ik gooide het over een andere boeg. Het blijkt veel beter te werken om met individuele mensen in zee te gaan, op basis van goede afspraken. Wie op de Hof wil tuinieren, krijgt gratis grond ter beschikking, gratis organische mest en compost. Ook kunnen ze met korting inkopen doen in de Streekwinkel. In ruil daarvoor levert iedereen de helft van zijn/haar groenteteelt aan de Streekwinkel (zo'n 800 klanten per week); de helft van de opbrengst uit verkoop gaat naar de desbetreffende teler(s). Ik (= Gert Jan) stel het teeltplan op i.v.m. de diversiteit aan teelten, en er is één baas, ik. Verder kan iedereen van alles zelf doen. We zijn begonnen met vijf mensen en gaandeweg kwamen er meer bij. Na drie jaar is er op basis van de ervaringen een reglement opgesteld. De zaken goed organiseren, is het allerbelangrijkste. Iedereen is blij met de duidelijke regels en grenzen. We zijn dus niet gestart met een vooraf bepaald concept, maar we groeien mee met de ontwikkelingen. Er zijn nu zo'n 50 tuinders. Binnen het meente-project is de consument teler, én verwerker, én distributeur. Vanuit groepsvorming is nu ook een voedselcollectief gestart 'De goed voedsel meente', met 'opa'bezorgers, ophaalplekken en een meeneemservice, en momenteel loopt er een crowdfundingactie voor nieuwbouw. Je moet ook durven vragen!'.
De meente moestuin heeft een ideologisch gedreven doelstelling die zakelijk wordt ingevuld via: samenwerking i.p.v. groei; groei niet per bedrijf concentreren, maar een groeiend marktaandeel verwerven door toevoeging van kleine bedrijven.
Het nieuwe meente-concept kan (gaan) werken als een buffer tegen werkloosheid en culturele en landschappelijke verschraling, en tegelijk een mooi, biodivers landschap opleveren. Actueel filmpje over het meente-project >>>
Binnenkort start de Hof van Twello met het aanbieden van workshops meentevorming (desgewenst ook op andere locaties). De eerste workshop staat gepland voor zondagochtend 4 mei in Twello. Meer >>>

Na de indrukwekkende presentatie van Gert Jan was het tijd voor een pauze, ingeleid met muziek en zang door Wendy Lina en Fried Manders van Lady & de Vagebond.

In de pauze stond er verse koffie, kruidenthee en sap klaar in de Omslag-tuin. Er werd druk nagepraat over de inleiding van Gert Jan Jansen, er werden nieuwe contacten gelegd en adressen uitgewisseld.

Intussen signeerde Gert Jan Jansen exemplaren van zijn boek Kleinschaligheid als Alternatief - Nieuwe Meentes in een nieuwe economie.
Dit boek is inmiddels ook te bestellen bij Omslag>>>

Reacties en vragen
Weer terug binnen, was er ruimte voor vragen, reacties en reflexies op het verhaal over de Hof van Twello. Er gingen veel vingers de lucht in. Hieronder een weergave van de uitwisseling

De grond van de Hof van Twello wordt door Gert Jan Jansen gepacht van St. IJsellandschap à 600 euro per ha. Voor de boerderij en overige gebouwen bedraagt de pacht 25.000 euro per jaar.
Arbeidsproductiviteit is minder belangrijk. Het streven is erop gericht dat de behoefte aan geld voor bijvoorbeeld wonen, reizen, eten zal verminderen.
Het meente-concept kan op heel veel terreinen worden toegepast - het is een organisatiemodel dat is gebaseerd op samenwerken met elkaar en veel kan op basis van ruilen worden ontwikkeld. In het boek Kleinschaligheid als Alternatief worden meer voorbeelden genoemd.
Er moet wel genoeg inkomen zijn om de pacht te betalen.
Hof van Twello is een stichting; er zijn vijf mensen in loondienst, en Gert Jan heeft er zelf 200.000 euro in geïnvesteerd.
Iedereen die meedoet heeft veel eigen verantwoordelijkheid. Afspraken worden samen gemaakt, maar moeten wel worden nagekomen.
Er zijn wel eens mensen 'weggestuurd', die zich niet aan de afspraken hielden.
Op de Hof van Twello kun je heel veel krijgen, maar je moet er wel iets voor doen. Iedereen heeft een actief recht.
Kenmerken van het organiseren van een meente zijn: duidelijke doelstellingen, eenvoudig verwoord, consequent uitgevoerd en gericht op in- en externe samenwerking. Low profile: ongedwongen mét kwaliteit en ook met humor!
Tips voor partners en leidinggevenden: laat mensen in hun kracht: geef ruimte! Stel samen de marges vast, accepteer ‘verrassingen’ maar communiceer er wel over. Evalueer van tijd tot tijd en bespreek de doelstellingen over en weer.
Met betrekking tot de omgeving: houd je zaakje bij; krant, netwerken; studeer! Lokale economie is een vak evenals productontwikkeling. Volg trends of maak ze.
Valkuilen: achterover zitten, te grote stappen, te veel tegelijk, te hoog in de markt, te laag in de markt, te eigenwijs, te theoretisch, teveel subsidie.
Tips en trucs: trucs werken maar kort (als ze al werken); blijf in je eigen kracht; durf uit te besteden; vertrouw je medewerkers (als jezelf). en: geloof in je doelen!
Kijk samen met anderen naar je initiatief en let daarbij naast emoties ook op de structuur.

Tenslotte kregen twee mensen nog even extra spreektijd. Laurette van Slobbe (partner van Gert Jan Jansen) heeft op de Hof van Twello haar eigen bedrijf, van waaruit ze o.a. lezingen en workshops geeft over eten en koken uit het wild en raw food. Ze schreef het boek 'Eten en drinken met wilde planten'. Binnenkort verschijnt van haar hand een nieuw boek. Houd daarvoor haat websites in de gaten: www.rauwvoedsel.nl en www.eetbarewildeplanten.nl.
MeattheMushroom is een nog jong bedrijf dat zich toelegt op het ontwikkelen van vleesvervangers van op basis van biologisch geteelde paddenstoelen en het kweken van bijzondere paddenstoelen, zoals de koningoesterzwam en de Shiitake. Het bedrijf is gevestigd op het NSDM-terrein, aan de oevers van IJ in Amsterdam-Noord.

Rond 17:00 uur sloten we deze bijzonder informatieve Aanloopdag af. Als dank voor zijn inbreng ontving Gert Jan Jansen van Omslag een exemplaar van het boek 'Tuinsteden - tussen utopie en realiteit'.
Dat het boek in goede aarde viel, bleek uit Gert Jan's reactie een paar dagen later: ,,Een prachtige vertaling van passie en gedrevenheid in een ander beroepsveld, met de zelfde doelstelling: mensen meer macht te geven over hun eigen situatie en toekomst. Ik zal het vermoedelijk veel aanhalen''.

Na afloop bleven tien mensen mee-eten, nadat ze eerst samen in de Omslag-keuken een lekkere maaltijd hadden bereid - mét paddenstoelen van Meat the Mushroom, en met muzikale begeleiding van Fried Manders.

Na de afwas was er nog een rondje koffie en thee en brachten Lady en De Vagebond nog wat muziek ten gehore. Rond 21:00 was iedereen weer tevreden huiswaarts, en keerde de rust terug in de Omslag-werkplaats. Het was een geweldige dag die menigeen lang zal bijblijven.

Iedereen is uitgenodigd om in het weekend van 23, 24 en 25 mei 2014 deel te nemen aan de Open Dagen bij Omslag i.h.k.v. 20 jaar Omslag - 20 jaar Idealen in Uitvoering. Meer over deze dagen >>>
Meer activiteiten bij Omslag in de komende tijd: aktieagenda.nl

Relevante websites in relatie tot deze Aanloopdag

Omslag Werkplaats voor Duurzame Ontwikkeling: www.omslag.nl
Servicepunt Anders Wonen Anders Leven: www.omslag.nl/wonen
Hof van Twello: hofvantwello.nl
Transition Towns Nederland: transitiontowns.nl
Meat the Mushroom: meatthemushroom.nl
Lady en de Vagebond: lady-vagebond.nl/
Padoek: padoek.org
Ecotom blogspot (i.o.) kleinschalige ecologische ontwerpen: ecotom.blogspot.nl
Metabolic - concept boor duurzame woonwijk in Amsterdam: metabolic.nl en deceuvel.tumblr.com
Amsterdams Stadsboerencafé: stadsboerencafe.blogspot.nl/
Hart van Groen (Martijn Schreuder, sociaal ondernemer in groenprojecten): hartvangroen.nl

Word vriend van Omslag op Facebook

Eindhoven, 1 mei 2014.
Marta Resink

Verslagen van eerdere Aanloopdagen bij Omslag >>>